Wijsheid

Het Oudgriekse woord voor filosofie, philosophía (φιλοσοφία), is een samenstelling van de woorden phílos (φίλος) en sophía (σοφία). Phílos heeft te maken met houden van, met vriendschap, en met liefde. Sophía heeft te maken met vaardig zijn, met intelligentie, en met wijsheid. Philosophía wordt dan ook doorgaans vertaald als liefde voor wijsheid. Maar wat is dat eigenlijk, wijsheid?

Heeft wijsheid vooral met gevoel te maken, zoals het woord phílos en ook ons Nederlandse woord wijsbegeerte lijken aan te wijzen? Gaat het om het volgen van je intuïtie, je begeerten? Zijn er raakvlakken met kunst en schoonheid, met de muzen? Of heeft wijsheid juist veel meer te maken met denken, met kennis, met geleerdheid, en met weten?

In Plato’s dialoog de Apologie vertelt Sokrates dat zijn vriend Chairephōn een keer naar het Orakel van Delphi is gegaan om te vragen of er iemand bestaat die wijzer is dan Sokrates. De Pythia antwoordt dat niemand wijzer is. Sokrates begrijpt dat niet zo goed, want hij is zich ervan bewust dat hij niet bijzonder wijs of onwijs is. Maar na lange tijd afgevraagd te hebben wat zij bedoelt, begrijpt Sokrates dat de kwalificatie van het orakel te maken moet hebben met niet-weten: “… ik denk tenminste niet dat ik het wel weet, als ik het niet weet. In dit opzicht blijk ik dus een tikje wijzer dan de ander, omdat ik niet meen te weten wat ik niet weet.” (Apologie 21d). Heeft wijsheid dus te maken met het inzicht dat je het niet weet? Of heeft wijsheid, zoals wij vandaag de dag geloven, juist te maken met dat je het wel weet?

In de Noordse Mythologie wordt wijsheid in relatie gebracht met lijden. Zo offert de eenogige oppergod Odin zijn oog op om een slokje water te mogen drinken uit de bron van de wijze Mímir. En hij hangt zichzelf negen lange nachten op aan een door de wind gehavende boom, met een speer in zijn lichaam, waarna hij het runenschrift ontvangt. Word je dus wijzer van lijden? Heeft wijsheid te maken met offeren, met iets opgeven, met verliezen? Of kun je ook wijs zijn zonder te lijden, of zonder iets op te offeren? En heeft wijsheid met schrijven te maken? Word je wijzer als je kunt lezen en schrijven? Of heeft wijsheid meer met spreken en luisteren te maken?

Tot slot wordt in veel verhalen van de oorspronkelijke bewoners van Noord-Amerika wijsheid in relatie gebracht met speelse listigheid. In de beroemde coyoteverhalen, bijvoorbeeld van de Diné in het Zuidwesten, zorgt de geslepen en guitige prairiewolf er telkens voor dat de dingen anders lopen dan de bedoeling was. Hij ontregelt de boel en schept chaos. Is dat wijs? Heeft wijsheid te maken met op een speelse manier prikken? En dient dit het individu, of juist de gemeenschap? Het doet denken aan Sokrates die zichzelf vergelijkt met een horzel die een traag paard (Athene) wakker probeert te houden (Apologie 30e en 31a). Is dat wat wijsheid is? Je medemens wakker proberen te houden door te prikken en te prikkelen met je woorden en daden? Of heeft wijsheid toch gewoon te maken met voor jezelf kennis opdoen?

Kortom, wat verstaan wij daaronder, wijsheid?

Foto: Sokrates, gebeeldhouwd door W. V. Casey in 1950 en gefotografeerd door lentina_x, onder licentie CC BY-NC-SA 2.0