Chaos

April is de Maand van de Filosofie. Dit jaar is het thema: chaos. Maar wat is dat eigenlijk, chaos?

Het woord chaos komt van het Griekse woord cháos (χάος). Dit woord is op haar beurt afgeleid van de werkwoorden chaínō (χαίνω) en cházma (χάσμα), die allebei te maken hebben met gapen, geeuwen, wijd geopend zijn, en met leeg en ruimtelijk zijn. Heeft chaos dus te maken met gapen, geeuwen, je mond wijd open doen, slaperig zijn? Met ruimte hebben? Met leeg zijn?

In de Griekse traditie zijn al deze begrippen verwijzingen naar de ontstaansgeschiedenis van de wereld en de oorsprong van de goden. Zo vertelt Hesiodos – na Homeros de oudst bekende Griekse dichter – in zijn epische gedicht Theogonia dat er eerst chaos is en pas daarna orde. De wereld, de kosmos (κόσμος), ontstaat na de gapende leegte van de chaos. Is chaos nodig om orde te scheppen? Moet je eerst gapen voordat je kunt ordenen? Doe je er goed aan om orde te scheppen en chaos uit te bannen? Of kan orde juist ook om chaos vragen?

Voor ons heeft chaos iets negatiefs gekregen. Wij denken dat kosmos het hoogste is. Maar voor de Grieken is chaos het hoogste. Want alles is voortdurend in beweging. Zij noemen dat panta rhei (πάντα ῥεῖ), alles stroomt. Zo vertelt Plutarchos – een latere Griekse filosoof – in zijn verzameling essays Ethika dat chaos stroomt. Hij gebruikt het woord chýsin (χύσιν), dat afgeleid is van het werkwoord cheo (χεω), wat gieten, stromen betekent. Heeft chaos dus te maken met gieten, stromen, vloeien? Of heeft chaos toch meer te maken met warboel, wanorde, en wanhoop?

Tot slot is elke orde betrekkelijk en tijdelijk. Zo wordt de eerste generatie goden, waaronder Ouranos en Gaia, omvergeworpen door de tweede generatie, de Titanen, waaronder Kronos en Rhea. En de Titanen worden op hun beurt weer omvergeworpen door de Olympische goden, de derde generatie, waaronder Zeus en Hestia.

Dit is direct relevant voor het sokratisch gesprek. Want elke mening en opvatting is ook betrekkelijk en tijdelijk. De wereld is constant in beweging en ook de betekenis van woorden is aan verandering onderhevig. Daarom moet je jezelf steeds weer opnieuw onderzoeken. “Leven zonder zo’n onderzoek”, zo zegt Sokrates in zijn beroemde verdedigingsrede, “is zelfs niet waard geleefd te worden”. Is chaos dus nodig voor zelfonderzoek? Voor meebewegen met de veranderende wereld? Heeft chaos te maken met beweging? Of kun je ook chaotisch stilstaan? Staat orde chaos in de weg? Of kun je chaos ook organiseren? Heeft chaos met kunst te maken, met de muzen? Of met wetenschap? En is chaos nodig voor een sokratisch gesprek?

Kortom, wat verstaan wij daaronder, chaos?

Foto: Sokrates, gebeeldhouwd door W. V. Casey in 1950 en gefotografeerd door lentina_x, onder licentie CC BY-NC-SA 2.0