Zelfbeheersing

Er zijn meerdere tijdgenoten van Sokrates die over hem hebben geschreven. Een daarvan is de gepensioneerde legercommandant Xenophon die in zijn jeugd Sokrates heeft gekend. In zijn ‘Herinneringen aan Sokrates’ schrijft hij: “Het lijkt mij dat hij dergelijke dingen zei om de aanwezigen aan te sporen zich te oefenen in zelfbeheersing met betrekking tot eten en drinken, seksuele begeerte, slaap, kou, hitte en moeitevolle inspanning.” Maar wat verstaan wij daar eigenlijk onder, zelfbeheersing?

Het woord dat Xenophon gebruikt, net als zijn tijdgenoten, is enkráteia (ἐγκράτεια). En betekent ‘in’ en kráteia betekent ‘macht’, ‘kracht’. Letterlijk betekent het dus ‘in macht’ of ‘in kracht’ zijn. Xenophon en zijn tijdgenoten bedoelen er ‘macht over jezelf hebben’ mee, zelfbeheersing.

Maar wat beheers je bij zelfbeheersing? Jezelf? De ander? Je gedachten? Je gevoelens, passies en instincten? Je wensen en behoeftes? Of juist je gedrag? En waarmee beheers je? Met je ratio? Met je wil? Of ook weer met je gedrag? Is zelfbeheersing een deugd? Of een vaardigheid? Ook veronderstelt het begrip zelfbeheersing op zijn minst twee zelven: het zelf dat beheerst, en het zelf dat beheerst wordt. Hoe zit dat?

En is zelfbeheersing eigenlijk wel iets goeds? Word je er niet koel en afstandelijk van? Nodigt zelfbeheersing niet uit om alles onder controle te houden? Zou je je niet juist wat vaker moeten laten gaan? En legt zelfbeheersing niet teveel verantwoordelijkheid bij het individu? Als er iets in je leven niet goed lukt – je weegt bijvoorbeeld iets teveel of je hebt schulden – dan komt dat gewoon omdat je jezelf niet kon inhouden. Eigen schuld, dikke bult. Maar wat is de rol van de ander en van de samenleving bij zelfbeheersing?

Tot slot, is zelfbeheersing hetzelfde als zelfdiscipline, zelfcontrole en zelfregie? Of zijn dat toch weer andere begrippen? En wat is het tegenovergestelde van zelfbeheersing? Is dat impulsiviteit? Of machteloosheid? Of onwetendheid?

Wat verstaan wij daaronder, zelfbeheersing?

Foto: Sokrates, gebeeldhouwd door W. V. Casey in 1950 en gefotografeerd door lentina_x, onder licentie CC BY-NC-SA 2.0